„ღია ინოვაციები“, „ღია მეცნიერება“, ეროვნული ინოვაციური სისტემა და მისი მოდელები

თანამედროვე ეტაპზე ეკონომიკური განვითარების საფუძველი ინოვაციებია.

თანამედროვე კონკურენციის პირობებში ბრძოლა, უპირველეს ყოვლისა მიდის არა
რესურსების, რამედ ინოვაციების უნარის ფლობისათვის. [Швец… 2019.]
ინოვაციური პროცესი განუყოფელია ინოვაციური სისტემისაგან. ინოვაციური
სისტემის ცნება პირველად შემოიტანა ინგლისელმა ეკონომისტმა, ბერნალის
პრემიის ლაურეატმა, კრისტოფერ ფრიმანმა. ის ეროვნულ ინოვაციურ სისტემას
განიხილავდა როგორც ერთობლიობას და ურთიერთკავშირს ეკონომიკურ
სუბიექტებსა და ორგანიზაციებს შორის, რომლებიც იღებენ მონაწილეობას ახალი
ცოდნის შექმნაში, შენახვასა და გავრცელებაში, მის იმ ახალ ტექნოლოგიებად,
საქონლად და მომსახურებად გარდაქმნაში, რომელიც გამოიყენება საზოგადოების
მიერ (Freeman C. 1987). ამერიკელი ეკონომისტი, რიჩარდ ნელსონი, წერდა, რომ
ინოვაცია წარმოადგენს კომპლექსურ პროცესს, რომელიც აერთიანებს
განსხვავებულ მონაწილეებს, ისეთებს როგორიცაა: ახალი ცოდნის მწარმოებელი
ფირმები, ტექნოლოგიური და ანალიტიკური ცენტრები, რომელთა შორის არსებობს
უამრავი კავშირი და რომლებიც ამგვარად ქმნიან ინოვაციურ სისტემას [Nelson R.
1993].
ეროვნული ინოვაციური სისტემა (ეის) მოიცავს: შესაბამის სახელმწიფო
ორგანოებს, სამეცნიერო და საგანმანათლებლო სისტემას, ინოვაციურ
ინფრასტრუქტურას. სწორედ შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოები ახორციელებენ
ინოვაციური ეკონომიკის ფორმირების სახელმწიფო რეგულირებას. მასში
მონაწილეობს ხელისუფლების თითქმის ყველა შტო, განსაკუთრებული
მნიშვნელობა ენიჭებათ ეკონომიკური პროფილის სამინისტროებს. დიდია ასევე
ეროვნული ბანკის წვლილი, ვინაიდან სწორი მონეტარული პოლიტიკა დადებით
გავლენას ახდენს ეკონომიკის განვითარებაზე, საერთოდ, და, ბუნებრივია,
ინოვაციური პროცესების წარმართვაზე. ასევე მნიშვნელოვან როლს თამაშობს
სტატისტიკის სამსახური, ვინაიდან, საწარმოებში ინოვაციების განხორციელების
შესახებ მონაცემთა უქონლობის გარეშე სწორი ინოვაციური პოლიტიკის
განხორციელება და ღონისძიებათა დაგეგმვა შეუძლებელი იქნება. ინოვაციური
ეკონომიკის ფორმირებაში დიდი მნიშვნელობა აქვს არაეკონომიკური პროფილის
სამინისტროთა საქმიანობასაც, ვინაიდან ეკონომიკურ განვითარებაზე დიდ
გავლენას ახდენს არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ არაეკონომიკური
ფაქტორებიც. ამ მხრივ გამოირჩევა განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო,
რომელიც ქვეყნის ინოვაციური სისტემის ფუნდამენტის _ განათლებისა და
მეცნიერების განვითარებაზეა პასუხისმგებელი. სრულყოფილი ინოვაციური
სისტემის ფორმირება შეუძლებელია განვითარებული საგანმანათლოებლო და
სამეცნიერო სისტემების არსებობის გარეშე. საგანმანათლებლო სისტემამ უნდა
უზრუნველყოს მაღალკვალიფიციური სამეწარმეო და სამეცნიერო კადრების

აღზრდა, სამეცნიერო სისტემამ კი ფუნდამენტური და გამოყენებითი ხასიათის
ახალი ცოდნის (აღმოჩენების) გენერირება. ამასთან, განათლება და მეცნიერება არ
შეიძლება განვიხილოთ როგორც ერთი დარგი. მართალია, სამეცნიერო კადრებს
განათლების სისტემა იძლევა, მაგრამ ახალ ცოდნას ქმნის არა განათლება, არამედ
მეცნიერება, რაც საზოგადოების, ისე თვით განათლების პროგრესს განაპირობებს.
ამდენად, პრიორიტეტი მეცნიერებას უნდა მიენიჭოს.
ინოვაციური სისტემის ფორმირების პროცესზე დადებით გავლენას ახდენენ
სხვა სამინისტროებიც, მაგალითად, საგარეო საქმეთა სამინისტრო, ამყარებს რა კარგ
ურთიერთობებს მსოფლიოს სხვა სახელმწიფოებთან, უმჯობესდება საინვესტიციო
გარემო, რაც ხელს უწყობს ინოვაციების შემოდინებას ქვეყანაში და ა. შ.
ბიზნესგარემო დიდადაა დამოკიდებული სამართალდამცავი სისტემის ეფექტიან
ფუნქციონირებაზე. სამართლიანობის დაცვის შემთხვევაში როგორც შიგა, ისე გარე
ინვესტიციები იზრდება და პირიქით. ხელისუფლების ადგილობრივმა ორგანოებმა
მხარი უნდა დაუჭირონ ინოვაციური პროექტების განხორციელებას, რეგიონული
ინოვაციური სისტემების ფორმირებასა და განვითარებას.
ინოვაციური სისტემის ინფრასტრუქტურა შედგება იმ სუბიექტებისაგან,
რომელთა საქმიანობა მიმართულია საგანმანათლებლო, სამეცნიერო, კერძო და
სახელმწიფო სექტორის დაკავშირების, თანამშრომლობისა და ინოვაციური
საქმიანობის განხორციელების ხელშეწყობისკენ. სწორედ მისი მეშვეობით
ხორციელდება სახელმწიფო ორგანოთა და კერძო სექტორის გადაწყვეტილებათა
გარდაქმნა ინოვაციად ანუ ყველა პროცესი მეცნიერული აღმოჩენებიდან
ინოვაციებამდე. ინოვაციური ინფრასტრუქტურა შეიძლება მოიცავდეს სუბიექტთა
ფართო სპექტრს: სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტებს, სამეცნიერო ან
ტექნოლოგიურ პარკებს; ბიზნესინკუბატორებს; ბიზნესამაჩქარებლებს;
ტექნოლოგიების გადაცემის ცენტრებს; ინოვაციის ლაბორატორიებს, ინოვაციების
ცენტრებს; საკონსტრუქტორო ბიუროებს; მცირე ინოვაციურ საწარმოებს;
კლასტერებს; მცირე ინოვაციურ, ინჟინირინგულ, კონსალტინგურ და ინფორმაციულ
სამსახურებს; ტრეინინგ-ცენტრებს; ლიზინგური მომსახურების კომპანიებს;
ინოვაციური მეწარმეობის მხარდამჭერ სახელმწიფო და არასახელმწიფო ფონდებს.
ფინანსური მხარდაჭერის გასაუმჯობესებლად სასურველია ასევე არსებობდეს
ინოვაციების ბანკი, რომელიც ინოვაციური პროექტების განსახორციელებლად
გასცემს გრძელვადიან კრედიტებს დაბალი საპროცენტო განაკვეთით, დააზღვევს
მათ და სხვ.
ინოვაციური სისტემა მოიცავს ინოვაციური პროცესის ყველა ეტაპს
კვლევებიდან წარმოებამდე და რეალიზაციამდე. ინოვაციური სისტემა ძალზედ
რთული ორგანიზმია იგი უზრუნველყოფს ახალი ცოდნის ინტენსიურ მოდინებას,

მის გარდაქმნას სამეცნიერო-ტექნიკურ სიახლეებად და მათ კომერციალიზაციას.
ინოვაციური სისტემები ერთმანეთისაგან განსხვავდება ქვეყნებისა და მათ წინაშე
მდგარი ამოცანების მიხედვით. განასხვავებენ ინოვაციური სისტემის რამდენიმე
მოდელს [Бурдули… 2017]:
ევროატლანტიკური მოდელი, რომელიც განხორციელდა სხვადასხვა ვერსიით
აშშ-ში, კანადაში, განვითარებულ ევროპულ ქვეყნებში, აქვს ეის-ის სტრუქტურის
ყველა კომპონენტი. ანუ ეს არის სრული ინოვაციური ციკლის მოდელი ინოვაციური
იდეის გაჩენიდან მზა პროდუქტის მასობრივ წარმოებამდე. განვითარებულ
ევროპულ ქვეყნებში ეროვნული ინოვაციური სისტემები კონცენტრირებულია
უმსხვილესი უნივერსიტეტების ირგვლივ (თუმცა, რიგ ქვეყნებში – საფრანგეთში,
დანიაში, შვედეთში და სხვ. კვლევითი ინსტიტუტები და მეცნიერებათა აკადემიები
ასევე მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ).
აღმოსავლეთაზიური მოდელი განსხვავდება ევროატლანტიკური
მოდელისგან იმით, რომ, პირველ რიგში, უნივერსიტეტები, როგორც ინოვაციური
განვითარების ცენტრები, ბევრად უფრო მცირე როლს თამაშობენ, ვიდრე
კორპორაციების კვლევითი ლაბორატორიები, და ამ ქვეყნების ეროვნული
ინოვაციური სისტემები თითქმის მთლიანად მოკლებული იყო ფუნდამენტური
მეცნიერების კომპონენტს. მეორეც, ეს ქვეყნები ძირითადად სესხულობდნენ
ტექნოლოგიებს ევროატლანტიკური ტიპის ეროვნული ინოვაციური სისტემების
მქონე ქვეყნებიდან, მესამე, დანახარჯების უდიდეს ნაწილს სამეცნიერო-კვლევით
და საცდელ-საკონსტრუქტორო სამუშაოებზე (R&D) ეწეოდა კერძო სექტორი
(იაპონია, სამხრეთ კორეა, სინგაპური, ჰონგ-კონგი, ტაივანი). თუმცა, გასული
საუკუნის 80-იანი წლების შუა პერიოდში, ამგვარმა სისტემამ გარკვეულწილად
ამოწურა თავი და მას შემდეგ დაიწყო ამ ქვეყნების ეროვნული ინოვაციური
სისტემების თანდათანობითი ტრანსფორმაცია.
ალტერნატიული მოდელი ჩამოყალიბდა ძირითადად სოფლის მეურნეობის
ქვეყნებში, რომლებსაც არ გააჩნიათ მნიშვნელოვანი სამეცნიერო პოტენციალი, რის
შედეგადაც მათ ეროვნულ ინოვაციურ სისტემებს აკლია ფუნდამენტური და
გამოყენებითი მეცნიერების ბლოკი. ამ ქვეყნებში ეროვნული ინოვაციური
სისტემების ფორმირებისას აქცენტი კეთდება ცალკეული სექტორების ინოვაციური
მენეჯმენტის განვითარებაზე (მაგალითად, სოფლის მეურნეობა, კვების
მრეწველობა, მსუბუქი მრეწველობა, ტურიზმი) და ტექნოლოგიების სესხებაზე,
ვიდრე მათ განვითარებაზე (ჩილე, ტაილანდი, პორტუგალია). თუმცა,
თანდათანობით ამ ქვეყნებში დაიწყო ზოგიერთი მაღალტექნოლოგიური
ინდუსტრიის განვითარება და საჭირო ინოვაციური ინფრასტრუქტურის
ფორმირება, მათ შორის, ფუნდამენტური და გამოყენებითი მეცნიერების სფეროში.

სამმაგი სპირალის მოდელი არის ევროსატლანტიკური მოდელის
განვითარების პროდუქტი. მან განვითარება ჰპოვა შეერთებულ შტატებში, ხოლო
მისმა ცალკეულმა ელემენტებმა – დასავლეთ ევროპის ზოგიერთ განვითარებულ
ქვეყანაში, ბრაზილიასა და იაპონიაში. ეს მოდელი აღწერს სამი ინსტიტუტის
(მეცნიერება, მთავრობა, ბიზნესი) ურთიერთქმედებას ინოვაციური პროდუქტის
შექმნისა და წარმოებაში დანერგვის თითოეულ ეტაპზე, ასევე სამი მონაწილის
ურთიერთქმედებას ყველა როგორც ეროვნულ, ისე რეგიონულ, სექტორულ და
საწარმოს დონეზე.
თანამედროვე ეტაპზე ინოვაციური სისტემის მოდელები ცვლილებას
განიცდის, ძირითადად ზემოთ მოყვანილი „ღია ინოვაციების“, „ღია მეცნიერებისა“ და
„მსოფლიოსადმი ღიაობის“ კონცეფციების და ეკოლოგიური პრობლემების
გააქტიურების შესაბამისად. სპირალის ტრადიციული სამრგოლიანი სისტემა
("მეცნიერება-სახელმწიფო-ბიზნესი") ჯერ შეიცვალა ოთხრგოლიანი მოდელით –
„მეცნიერება-სახელმწიფო-ბიზნესი-საზოგადოება“, სადაც საზოგადოება
განიხილება, როგორც ინოვაციური სისტემის სრულფასოვანი სუბიექტი. შემდეგ
ხდება ამ მოდელის კიდევ სრულყოფა და წარმოიშვა ხუთრგოლიანი ვერსია –
სახელმწიფო, მეცნიერება, ბიზნესი, საზოგადოება, გარემო. ეს მოდელი სამრგოლიანი
მოდელისაგან განსხვავებით გულისხმობს ინოვაციების ღიაობის პრინციპს, ანუ
ინოვაციურ პროცესებში საზოგადოების მნიშვნელოვან ჩართულობას, ასევე
არსებული გარემოს გათვალისწინებას, სადაც გარემოში იგულისხმება ეკოლოგიური
ფაქტორები, რომლებიც განაპირობებენ დანარჩენი კომპონენტების მდგრად
განვითარებასა და სტაბილურ ფუნქციონირებას [ Tsirenshchikov V. 2019].
საქართველოში ინოვაციური პოლიტიკისა და ინოვაციური სისტემის შესახებ
ვისაუბრებთ მომდევნო სტატიაში